Nhà thiên văn, họa phẩm của Johannes Vermeer, hiện vật bảo tàng Louvre, Paris

Từ xa xưa, con người đã hướng lên bầu trời, ngắm nhìn và bắt đầu khao khát chinh phục màn đêm huyền bí. Những hiện tượng thiên văn bí ẩn còn được coi là điềm báo cho những gì sẽ xảy ra trong cuộc sống cũng như củng cố tín ngưỡng của con người. Khi việc trồng trọt và chăn nuôi xuất hiện thì quan sát thiên văn trở nên rất quan trọng. Họ quan sát sự chuyển động lặp đi lặp lại của Mặt Trời (ban ngày) và Mặt trăng (ban đêm) để nhận biết được mùa và thời điểm chuyển mùa. Nông dân, mục đồng, thợ săn và giới tăng lữ quan sát thiên văn để biết được thời vụ đánh bắt, sản xuất.

Thời gian trôi đi, dần dần con người nhận ra rằng Mặt Trời, Mặt Trăng và những vì sao di chuyển theo một đường nhất định trên trời còn những hành tinh lại không như vậy. Những ngôi sao sáng ở gần nhau được con người liên tưởng thành các chòm sao theo những hình dạng nhất định và thường đi kèm với những truyền thuyết, tín ngưỡng thủa xa xưa.

Khoảng 8.000 - 12.000 năm trước, người tiền sử ở Siberia đã tưởng tượng ra hình một con gấu với cái đuôi dài khi quan sát những ngôi sao sáng trong chòm sao Đại Hùng ngày nay. Khi đọc các truyền thuyết thời cổ đại ta cũng dễ dàng nhận thấy sự xuất hiện của chòm sao này. Nhưng ở mỗi nền văn hóa cổ đại, thì chòm Đại Hùng lại có một truyền thuyết riêng. Dưới đây là 1 truyền thuyết về chòm sao này của người Hi Lạp :

Chòm sao Đại Hùng

Thần Dớt thường hoá thân thành các con vật khác nhau để thực hiện những dự định của mình đối với những kiều nữ trần gian. Để giấu nàng Callisto xinh đẹp khỏi cơn ghen tức của vợ mình, Hera, thần Dớt đã biến nàng thành một con gấu. Việc này giúp Callisto tránh được cơn phẫn nộ của Hera, nhưng lại đưa nàng vào những hiểm nguy khác - giờ đây, những kẻ đi săn trần thế có thể nhầm cô là một con gấu thông thường và sát hại nàng. Một người thợ săn tên là Actas đã trông thấy con gấu Callisto, giương cung chuẩn bị bắn nàng. Đây là một tình thế đáng sợ, tồi tệ hơn nữa khi Actas lại chính là con trai của Callisto.  Để ngăn chặn Actas không giết lầm mẹ mình, thần Dớt đã đặt cả hai mẹ con lên bầu trời thành chòm sao Đại Hùng và chòm sao Tiểu Hùng. Theo Ovid, thần Dớt đã túm đuôi để quăng 2 con gấu. Điều đó giải thích cho việc cả hai chòm sao gấu có đuôi dài quá mức.

Theo một truyền thuyết Hy Lạp khác, bầu trời được làm từ thuỷ tinh mềm, dễ uốn. Một tấm da gấu bị đóng đinh trên lớp thuỷ tinh này và được cố định bởi bảy chiếc đinh. Bảy điểm đó tạo nên chòm sao Đại Hùng.

Trong một câu truyện khác, thần Dớt phẫn nộ với một con gấu trần thế tội nghiệp, nắm đuôi nhấc nó lên, xoay tròn trên đầu mình và ném nó lên bầu trời.

Theo Horner, chòm sao này vừa là một chú gấu, vừa là một “chiếc xe ngựa”. Ông đã đặt chú gấu lên trên tấm khiên của Achilles. Câu chuyện này được mô tả chi tiết trong sử thi Illiad.

Ở Việt Nam, Đại Hùng chính là chòm Bắc Đẩu quen thuộc. Truyền thuyết  kể lại rằng :

Ngày xưa, có 7 anh em bố mẹ đã mất, họ cùng sống với nhau trong một ngôi nhà dưới chân núi. 7 anh em luôn yêu thương đùm bọc lẫn nhau, luôn đoàn kết 1 lòng như chính cơ thể một người. Họ sống bằng nghề khai hoang trồng trọt.

Một hôm, lúc ấy đã vào mùa rãy, 7 anh em họ vào rừng khai phá gặp phải 1 cây môn trời cao lớn, họ ra sức đốn 1 ngày cận lục hạ được cây môn. Nhưng vừa lúc ấy trời đã tối, họ liền kéo nhau trở về nhà. Thuở ấy, cây môn trời cao đến tầng mây, truyền thuyết gọi là cây cầu giữa trời và đất. Ngày hôm sau họ lại lên rừng, nhưng lạ thay cây môn trời ấy lại sống trở lại, dây leo chằng chịt như trước, cả 7 anh em nhà nọ đều ngạc nhiên. chẳng biết làm gì hơn họ bỏ sức ra khổ cực một ngày nữa để đốn ngã xuống thì trời cũng lại tối, họ kéo nhau ra về.

Ngày thứ 3 họ lên rừng thì vẫn như hôm trước, cây môn trời sống lại như cũ, tựa hồ như chưa ai động chạm gì đến nó. Mấy anh em họp lại tìm cách hạ bằng được cây môn đó, nhưng lần này họ không trở về mà phân tán ra ẩn nấp chung quanh đó chờ xem tình hình. Sáng ra 7 anh em kia bàn bạc quyết định hạ con lợn trời đã hại họ. Họ cùng nhau làm 1 cái nỏ cung lớn, vót 1 mũi tên dài nhọn giương sẵn chờ đợi. Họ thề giết được con lợn trời đồng thơi tìm đến ngọc hoàng thượng đế để phân xử. Đêm hôm ấy, lợn trời lại xuất hiện 7 anh em liền bắn 1 phát, mũi tên trúng con lợn, nó hoảng quá liền cắm đầu cắm cổ chạy lên trời. 7 anh em quyết không buông tha liền lần theo vết máu đuổi theo tận thiên đình. Khi trở ra, họ dùng  dao làm thịt con lợn. Phần thì nướng phần thì nấu, ăn mấy ngày liền mới hết. Xem ra thịt lợn đã ăn xong, chỉ còn lại nước canh, người em út vô tình đổ nó vào cây môn trời, cây môn lập tức co rút lại cứ nhỏ mãi cho đến ngày hôm nay. 7 anh em nhà kia hok có đường trở lại dân gian, họ đành lưu lại trên trời. Ngọc hoàng thấy thế chỉ cho họ mảng trời xanh, nói :

-    Những thuở ruộng này không ai cày cấy, ta cho anh em các ngươi cấy cày trồng trọt để mà sinh sống.
Từ đó 7 anh em họ hiệp lực cày cấy ruộng nhà trời. Hễ mỗi khi trời quang mây tạnh, nhìn lên trời chúng ta liền thấy từng đường gợn song xa ca trên trời, đó chính là những đường cày của 7 anh em nhà này. Những đêm tối, người già thường chỉ về phương bắc có 7 ngôi sao quay quần với nhau, họ thường bảo con cái rằng: 7 ngôi sao ấy chính là 7 anh em hóa thân thành.

Nhiều nền văn hóa cổ đại khác cũng gán cho chòm sao này hình con gấu với những truyền thuyết và huyền thoại khác nhau. Đương nhiên cũng xuất hiện nhiều dị bản truyền miệng từ đời này sang đời khác và tồn tại đến ngày nay.
Có tài liệu cho rằng, những dấu chấm khắc dưới hình con ngựa trong hang động Lascaux ở Pháp có niên đại khoảng 15.000 năm TCN thể hiện những pha của Mặt Trăng.

Những dấu chấm khắc dưới hình con ngựa trong hang động Lascaux ở Pháp

Từ thời đồ đá, con người đã xây dựng những công trình thiên văn. Một trong những kiến trúc cổ nhất liên quan đến thiên văn học ở châu Âu là Newgrange ở gần thủ đô Dublin của Ai len.

Newgrange ở gần thủ đô Dublin của Ai len

Công trình khổng lồ bằng đá với niên đại khoảng 3.200 năm TCN này có một hành lang hẹp dẫn vào một căn phòng. Vài ngày cận ngày đông chí, ánh sáng Mặt Trời mọc sẽ chiếu xuyên qua hành lang đó vào tận căn phòng.
Một trong những công trình bí ẩn và hoành tráng đã được công nhận là di sản thế giới trên bình nguyên Salisbury của nước Anh là ngôi đền Stonehenge.

Ngày nay, hầu hết những nhà nghiên cứu đều nhất trí rằng ngôi đền được xây dựng vào khoảng năm 1900 đến 1600 TCN với 30 cột đá đồ sộ chôn sâu xuống đất và cao hơn mặt đất khoảng 5,5 m; rộng 2 m; nặng khoảng 26 tấn tạo thành một vòng đường kính 29,5 m. Phía trong vòng cột có có 5 "cổng" được tạo bởi một phiến đá xếp chồng lên hai phiến khác; nhóm "cổng" này được xếp theo hình móng ngựa bao quanh trụ đá trung tâm. Phiến đá lớn nhất gọi là "Cột Đá Gót" (Heel Stone) nặng tới 35 tấn được dựng ở cuối một đường hành lang ở hướng Đông Bắc của ngôi đền. Vào ngày hạ chí, khi Mặt Trời mọc ở hướng Đông Bắc gần điểm chính Bắc nhất thì nó mọc lên ở đúng đỉnh Cột Đá Gót. Ngoài ra, có nhà nghiên cứu còn cho rằng các cột đá khác còn có thể được dùng để xác định thiên thực.

Lịch sử thiên văn học bắt đầu từ xa xưa, chúng ta đang tìm hiểu và đi theo từng bước tiến của một trong những ngành khoa học vĩ đại nhất của loài người. Kì tới sẽ là bài viết về thiên văn học thời cổ đại của các nền văn minh lớn trên thế giới. Để có được những thành tựu như ngày nay, con người đã bước đi trên một chặn đường dài và đầy gian khổ...